Info
Titel: Een Kleine Filosofie van het Ongeloof
Auteur: Fernando Savater
Verschenen: 2022, Spanje
Inhoud
Over het effect van sterven bij de eerste mensen
Als we inderdaad ooit zijn begonnen in kleine groepjes op de Afrikaanse savanne, waar weinig kennis was van de wereld en iedereen een belangrijke taak had binnen de groep, dan moet de dood van elk lid van de groep een enorm verlies zijn geweest.
Over bewust zijn van je eigen sterfelijkheid
In wezen gelooft niemand in zijn eigen dood; iedereen is onbewust overtuigd van zijn eigen onsterfelijkheid. - Sigmund Freud
Rationeel denken tegenover religieus denken
Zolang de mensheid bestaat, zal er altijd strijd zijn tussen fundamentalisme en nieuwsgierigheid, tussen godsdienst en filosofie - en dit zal een felle strijd zijn waarin, vrees ik, de overwinning niet voor het vrije denken is, want de mensheid houdt niet van de rede. - Politiek activist Jamal al-Din al-Afgani in een brief aan Ernest Renan
Over ‘geloven in geloven in God’, uit Breaking the Spell
Veel mensen geloven in God. Veel mensen geloven in het geloof in God. Wat is het verschil? Mensen die in God geloven, zijn er zeker van dat God bestaat, en zijn daar heel tevreden over, want zij beweren dat God het meest wonderbaarlijke aspect van hun leven is. Mensen die daarentegen geloven in het geloof in God, zijn er zeker van dat het geloof in God bestaat en denken dat dit iets heel gelukzaligs is, iets dat sterk gepropageerd en bevorderd moet worden: ach, was het geloof in God maar overal verbreid! - Daniel Dennett, Breaking the Spell
Drie basishoudingen inzake ‘De kwestie God’
- De houding dat het geloof in een god inconsistent, onwaar en bedrieglijk is.
- De houding dat God bestaat, maar zover van ons afstaat dat er geen interactie tussen God en mensen is.
- De houding dat God antropomorfische trekken heeft (is als een mens, ons heeft gemaakt in zijn evenbeeld) en essentieel is om het hele universum te kunnen doorgronden.
H6 | De politiek der profeten
Religies zijn geen filosofische systemen.
Het gaat niet om gedachtebouwsels waarbij het uitvogelen van de implicaties en complicaties slechts een tijdverdrijf voor intellectuelen is. Religies zijn maatschappelijk gewortelde mozaïeken van wereldbeschouwingen, bijgeloven, mythen, morele richtlijnen, opvoedkundige verhalen, taboes en profetieën, die tezamen een (volkomen onverifieerbare maar als reëel ervaren) inspiratiebron zijn voor het dagelijks leven van mensen in alle sociale klassen.
Die combinatie van maatschappelijk belang en onbetwistbaarheid maakt dat één en hetzelfde geloof voor sommigen een spirituele stimulans vormt die hun leven verrijkt met een diepe menselijkheid, terwijl het anderen verleidt tot fanatiek obscurantisme en meedogenloze vervolging van medemensen.
Over het belang van goed onderwijs
En juist opdat kinderen later vrijelijk kunnen kiezen, zouden ze een zo breed mogelijk georiënteerd onderwijs moeten krijgen. Het gaat er daarbij niet om wat ze moeten denken, maar dat ze moeten denken.
H7 | De mens als lichaam, ziel en geest
Wat we doen wordt bepaald door wat technische mogelijk is
Het staat vast dat wetenschap en techniek voor elk mens de voorwaarden van het leven bepalen. Dit heeft wel degelijk belangrijke consequenties voor ons zelfbeeld. ==We weten nu niet beter of onze gemeenschappelijke grondslag is datgene wat technisch berekenbaar is.== Daarmee dreigen we het gevoel te verliezen voor het onberekenbare als kern van het wezenlijk menselijke. Dit is geen oproep om religieus te worden, maar een constatering over de wijze waarop wij naar onszelf kijken.
Dit resoneert bij mij met de gedachte dat we als mens niet alleen willen overleven, maar floreren. Floreren is voor mij; niet alleen ruimte innemen, maar ook in staat zijn om iets terug te doen voor je omgeving. Als je dit verder doortrekt betekent dit ook dat we niet alleen moeten willen kopiëren, maar ook moeten willen verbeteren. In een goddeloze wereld zou dit iets kunnen zijn wat we als mensen ‘heilig’ verklaren. Ik moet hierbij ook denken aan de ontwikkeling van AI in het genereren van muziek, tekst en beeld: AI probeert een gewenst product te maken zonder intentie iets te willen vertellen, oftewel simpelweg kopiëren. Het mist de menselijke intuïtie om er iets persoonlijks in te leggen wat het waardevol maakt.
De valkuil der lichtgelovigheid
Savater noemt lichtgelovigheid erger dan blind geloof:
Ook al zijn we het eens met de bezwaren tegen religie, toch kunnen we soms nog wel een zekere geestelijke steun in het geloof ontdekken”..”De lichtgelovige is altijd bereid om iets ongeloofwaardigs of shockerends te slikken. En hij is vooral bereid te slikken wat hem beter uitkomt, wat zijn ijdelheid behaagt of wat zijn privileges beschermt. Kenmerkend voor lichtgelovigheid is de fatale combinatie van een onkritisch karakter en een onverzadigbare nieuwsgierigheid.
De mens heeft geen religie nodig
Volgens Freud is God bedacht om de onvermijdelijke dood te overwinnen en zo eeuwig leven mogelijk te maken. Hierdoor is een religieus systeem ontstaan wat ons uiteindelijk meer ketent dan bevrijd:
“Wij mensen maakten God om ons te bevrijden van de dood, maar werden Zijn gevangene.”
De bekende passage van Karl Marx relateert hier ook aan:
De religie is de zucht van de in benauwenis verkerende creatuur, het gemoed van een harteloze wereld, zoals zij de geest van de geestloze toestanden is. Zij is de opium van het volk.
Zoeken naar waarheid als levenstaak
Een van de mooiste parabels over de waarheid is het sprookje van Hans Christian Andersen, De nieuwe kleren van de keizer. In dit verhaal houdt iedereen zichzelf voor de gek: de keizer uit ijdelheid, de zwendelende kleermakers uit winstbejag, de hofdames uit opportunisme, het publiek uit angst. Zo komen allen tot het akkoord dat de keizer de mooiste kleren draagt die hij ooit heeft gedragen. Volgens de postmoderne leer zou hun consensus dus te verkiezen zijn boven (en ook betrouwbaarder zijn dan) de naakte waarheid.
In het sprookje blijkt alleen het kind in staat objectief vast te stellen dat de keizer geen kleren aanheeft. Voor het feit dat juist hij de waarheid aan het licht brengt, zijn twee belangrijke redenen: het kind heeft geen belang bij het onderwerp, noch wil het macht over iemand anders krijgen: derhalve ziet en spreekt het de waarheid, namelijk dat de keizer naakt is.
Het is onmogelijk dit benoemen van de waarheid te verwarren met welke ‘culturele consensus’ dan ook! Het kind gaat alleen akkoord met de werkelijkheid en met zijn eigen gewaarwording, dus met wat hij ontdekt tijdens zijn zintuiglijke ervaring met het bestaande. Zijn enige belang is het kennen vanuit de wil om te weten, en niet het plooien van zijn kennis naar belangen zoals anderen doen. De moraal van deze betekenisvolle parabel is glashelder; om de waarheid te kennen, moeten we kind zijn en geen postmoderne filosoof.
Laat ik overigens duidelijk zijn: ik geloof niet in ‘de’ waarheid maar alleen in de zoektocht naar waarheid. Ik waag het zelfs te bekennen dat ik in feite min of meer met lege handen sta tegenover het waarheidsbegrip. Waarschijnlijk is de omschrijving van waarheid die me nog het meest bevalt de definitie van de Italiaanse filosoof en dichter Manlio Sgalambro: “Soms denk ik dat de waarheid niets anders is dan de wereld zonder de mens.”
5 stellingen voor de seculiere samenleving
- Normen en waarden staan in democratieën openlijk ter discussie en zijn herroepbaar, en uiteindelijk werken ze alleen als ze vrijwillig door ons gewone mensen worden aanvaard.
- In de seculiere samenleving gelden religieuze overtuigingen als recht van degenen die ze aanhangen, maar niet als plicht die aan wie dan ook kan worden opgelegd:
“Behoren tot een groep is zeker een recht van het individu, maar in geen geval een plicht; groepsvorming is welkom in een democratie, maar alleen op voorwaarde dat die niet ongelijkheid en intolerantie als tweelingbroer heeft.” - Tzvetan Todorov, Herinnering aan het kwaad, bekoring van het goede. - Gedrag dat door de wet als misdadig wordt bestempeld, mag in de seculiere samenleving niet worden gerechtvaardigd, opgehemeld of bevorderd door welk religieuze argument dan ook.
- In openbare scholen moet als uitgangspunt gelden dat onderwezen wordt wat verifieerbaar is (ofwel datgene wat op dit moment de opvatting der wetenschap is) en wat in de maatschappij geldig is voor iedereen (de fundamentele rechten van het individu zoals vastgelegd in de grondwet).
- Het is in onze seculiere samenleving een burgerplicht om steeds alert te blijven op de scheiding van Kerk en Staat.
Respect uit zich in spot
Ik denk dat je helemaal niet ‘altijd alles mag zeggen’, maar ik begrijp ook niet waarom mensen het hebben over respect als ze angst bedoelen. Iemand respecteert een ander immers pas echt wanneer hij kritiek spuit en grappen maakt, zelfs al getuigen die van slechte smaak. Op die wijze toont hij aan dat hij die ander beschouwt als een ontwikkeld mens die hem niet zal vermoorden om een spotprent! Het getuigt juist van een totaal gebrek aan respect wanneer je een vrome stilte bewaart of de ogen neerslaat ten overstaan van een ander. Die beschouw je blijkbaar als een gevaarlijke gek omdat hij vanwege een grap je hoofd kan afhakken.
Slot
De slotsom is duidelijk: om de dood te negeren, moeten we een project kiezen, een vreedzame kruistocht, een doel dat ons onkwetsbaar maakt en dat ons over de aardbodem doet dolen. In ons leven dienen wij, die onszelf sterfelijk weten, die beseffen hoe zeker en onherroepelijk onze sterfelijkheid is, te doen alsof we onbenaderbaar zijn voor de dood.
Volgens Immanuel Kant bestaat het morele project van de mensheid er niet in om gelukkig te worden maar om het geluk waardig te worden. Cervantes is misschien nog wijzer: hij begrijpt dat het morele project van de mensheid niet is gericht op het bereiken van onze eigen onsterfelijkheid, maar op het vormgeven van ons leven alsof we die onsterfelijkheid verdienen, alsof niets in ons enige medeplichtigheid of vazalschap aan de dood toelaat.
De heilzame dwaasheid van Don Quichot kiest voor het dolende ridderschap, maar er zijn vele andere even levendige dwaasheden denkbaar die niet minder doeltreffend zijn. Het gaat er slechts om dat de ontgoocheling van de dood ons niet wakker maakt uit de droom goed en waarachtig te leven.