Info
Titel: Een Kleine Filosofie van het Onderwijs
Auteur: Fernando Savater
Verschenen: 2023, Spanje
Inhoud
H1 | De lerende mens
“Mensen zijn voor elkaar geboren. Onderwijs ze of lijd onder hen!” - Marcus Aurelius
“Een kind is niet een lege fles die moet worden gevuld, maar een smeulend vuurtje dat moet worden aangewakkerd.” - Michel de Montaigne
Mensen zijn de enige dieren die elkaar onderwijzen. Apen ontwikkelen na de geboorte sneller dan mensen, maar mensen halen deze voorsprong in door andere mensen na te doen en hiervan te leren.
Dieren zijn af als ze worden geboren, mensen worden geboren als mens, maar moeten ook leren mens te worden. Conditionering zit in de menselijke natuur, en het is belangrijk om na te denken hoe we die conditionering het beste vorm kunnen geven.
“Ik meen zelfs dat je met recht kunt stellen dat het niet zozeer de samenleving is die het onderwijs heeft uitgevonden, als wel dat het in zeker zin de drang tot onderwijzen is geweest die de menselijke samenleving heeft gevormd.”
Het leren van betekenissen
“Het menselijk bestaan behelst leven in een wereld waarin de dingen niet alleen zijn wat ze zijn, maar ook zijn wat ze betekenen.”
Het belang van betekenissen en waarden
“Men kan veel leren over de wereld zonder dat iemand ons dat direct of indirect onderwijst (we verwerven immers een groot deel van onze meest praktische kennis langs deze autonome weg). Daarentegen moeten we de sleutel die toegang verschaft tot de symbolische tuin der betekenissen altijd en elke keer opnieuw bij onze naasten opvragen. Het is precies om deze reden dat het zo’n fundamentele dwaling van onze tijd is (die al duidelijk werd blootgelegd door Jerome Bruner), om onderwijs gelijk te stellen aan de manier waarop men een computer programmeert. Informatie verwerken is niet hetzelfde als betekenissen begripen. En het is nog veel minder hetzelfde als deelnemen aan de overdracht van betekenissen of aan het creëren van geheel nieuwe betekenissen.”
H2 | De hoofdzaak van onderwijs
Levensvragen en Levenstaken
De Grieken maakten onderscheid tussen het actieve (bestuur en politiek debat) en het productieve (boeren, ambachtslieden en slaven) leven.
De Grieken kenden opvoeders en leermeesters. Opvoeders waren onmisbaar voor het actieve leven, leermeesters voor het productieve. Beide zijn nodig. Je kan het productieve leren, maar zonder opvoeders kun je wat je leert niet waarderen. (Is ‘waarom’ beantwoorden een rol van opvoeders en ‘hoe’ van leermeesters?)
Een essentieel vak wat ontbreekt op scholen is zelfwaardering. Savater ziet dit als een collectieve activiteit: “Het kind moet door anderen in zijn eigen unieke kwaliteit worden erkend, wil het in staat zijn zichzelf als stabiel en onbevreesd individu bevestigd te zien in de collectieve beoefening van menselijkheid.“
Als scholen dit niet aanbieden gaan kinderen dit zelf zoeken bij ‘anti-scholen’ die kinderen aantrekkelijker vinden, zoals politieke ideologieën, social media, straatbendes etc.
H3 | Het verdampende gezin
Het is de verantwoordelijkheid van ouders om hun kind op te voeden tot een ‘doorsnee lid van de samenleving’ voordat het naar school gaat. Dit noemen we de primaire socialisatie. Daarna zullen school, vriendenkring, werkomgeving etc. de secundaire socialisatie voor rekening nemen.
Als de primaire socialisatie niet voldoende is gelukt zijn leraren nog bezig met het polijsten en bijschaven terwijl het eigenlijk al klaar zou moeten zijn voor de leerstof. Het kind begint dus al op een leerachterstand.
H4 | De discipline van de vrijheid
Vrijheid is niet ons vertrekpunt, maar ons reisdoel. Vrij zijn is zich bevrijden: van onwetendheid, gedetermineerdheid, instinctieve lusten en driften.
“Vrij zijn is niets, vrij worden is alles” - Friedrich Hegel
“Spelen is experimenteren met het toeval” - Novalis, Duitse dichter
De maakbaarheid van geluk
Terecht onderstreepte de Franse pedagoog en denker François de Closets niet zo lang geleden dat de moderne westerse mens leeft in de illusie dat alles mogelijk is. Wilt u de wereld ontdekken? De toeristenindustrie biedt een volledig verzorgde trip en stelt u in staat zelf te zien dat de wereld er precies zo uitziet als op de foto’s in de reclamefolders. Bent u op zoek naar eeuwige schoonheid? Gebruik crèmes en pillen, massa-ges, plastische chirurgie, ga naar een thalassotherapeutisch kuur-oord, en kleed uw vertroetelde lichaam aantrekkelijk aan - dit is de prijs die u voor schoonheid moet betalen, en die prijs is hoog, uiteraard. Als u warmloopt voor mooie verhalen die ook nog goed aflopen, neem dan vooral niet de moeite om te lezen, maar kijk op je mobiel, hang voor de televisie. Als uw hart bij de gastronomie ligt, leer dan niet zelf koken, er zijn goede restaurants te over. Indien u op zoek bent naar sensatie, breng dan een bezoekje aan EuroDisney. Wanneer metafysische vraagstukken u boeien, huur dan een therapeut of een magiër in. En als u ondanks al deze afleiding onder een depressie gebukt gaat, slik dan wat Prozac. Maar onderneem vooral niets zelf, ga u niet inspannen, uitsloven, vermoeien of onderwerpen aan enige vorm van studie of training die discipline vereist. Betalen, dat volstaat om gelukkig te worden!
In dezelfde trant betoogde Lévi-Strauss al eerder: “Onze kinderen worden geboren en groeien op in een wereld die wij hebben gemaakt - een wereld die vooruitloopt op hun behoeften, die reeds het antwoord op hun vragen klaar heeft, en die hun overlaadt met oplossingen voor problemen die ze nog niet kennen. Ik zie geen verschil tussen de industriële producten waarin wij verdrinken en de ‘denkbeeldige musea’ die - in de vorm van goedkope paperbacks, van kleurenreproducties op briefkaarten en van al die tijdelijke jubileumtentoonstellingen - de smaak verzwakken en afstompen, elke eigen inspanning ontmoedigen en alle kennis onsamenhangend maken. Het zijn even zo vele vergeefse pogingen om de onlesbare dorst te bevredigen van een publiek dat wordt overstroomd door de volledige geestelijke productie der mensheid. Het is onmiskenbaar dat in deze wereld van gemakzucht en verspilling de school als de enige plek overblijft waar men moeite moet doen, zich aan discipline moet onderwerpen, tegenslagen moet verwerken, stapje voor stapje voorwaarts moet gaan, een ‘zwaar leven’ (zoals men dan zegt) moet leiden. Het jammerlijke is dat kinderen deze situatie niet meer aanvaar-den, omdat zij de zin ervan niet langer begrijpen.”
Over meningen
In plaats van opgevat te worden als onnauwkeurige en dikwijls vluchtige suggesties, vaak slechts ondersteund door ontoereikende kennis of overhaasting, worden opinies tegenwoordig verheven tot onweerlegbare expressies van de persoonlijkheid van de betrokkene. Het heet dan: “Dat is mijn mening”, of: “Zo zie ik het”. Alsof de relevantie van deze meningen iets te maken heeft met de persoon aan wie ze toebehoren, in plaats van met de argumenten waarop ze zijn gebaseerd.